Recensie: Borgman
1 september 2013, 18:26 | Jeroen
Speciaal voor Borgman, of beter gezegd de familie die van Camiel Borgman (Jan Bijvoet) bezoek krijgt, liet Alex van Warmerdam een moderne villa bouwen. De woning doet van de voorkant sterk denken aan een bunker: strak, kaal beton, met slechts kleine uitsparingen voor ramen en een grote stevige deur. Richard van Schendel (Jeroen Perceval) reageert dan ook toepasselijk defensief wanneer Borgman met verwilderde baard en haren aan zijn deur verschijnt en vraagt of hij een bad mag nemen. Als hij het resolute ‘nee’ niet direct accepteert, vallen er klappen.
Maar Borgman is niet voor een gat te vangen en via de vrouw des huizes, Marina (Hadewych Minis), weet hij toch het huis binnen te dringen. Terwijl hij zich verborgen houdt voor Richard, speelt hij in op het schuldgevoel en de verveling van deze huisvrouw en weet hij ondertussen de kinderen in te palmen. Af en toe nestelt hij zich als een duistere sjamaan op de slapende Marina om haar dromen te sturen. Haar man komt er in deze dromen niet goed vanaf en dat werkt ook in de wakkere wereld door. Met behulp van een stel hilarische handlangers, onder andere gespeeld door Van Warmerdam zelf, zijn vrouw Annet Malherbe en Eva van de Wijdeven, en een gedaanteverwisseling weet hij zich zelfs te installeren als tuinman. Zo heeft hij openlijk toegang tot het huis en kan hij zijn onnavolgbare spel verder uitspelen.
Een wraakspel
Borgman speelt zijn rol van tuinman met overtuiging. Met kettingzagen en graafmachines gaan hij en zijn handlangers de tuin te lijf. Borgman zegt de taak van tuinman zo serieus te nemen dat hij avances van Marina afslaat. Je gaat toch niet met de vrouw van je werkgever naar bed? Ondertussen ontrafelt in het huis het huwelijk, zijn er zorgen over de steeds vaker ziek wordende kinderen en het werk van Richard, waardoor al het werk in de tuin langs de familie lijkt heen te glijden. Het doel van het spel dat Borgman en zijn handlangers spelen lijkt wraak te zijn, maar of Borgman een wrekende god of een duivel is, wordt niet duidelijk.
We kunnen naar hartenlust raden naar de betekenis en bedoeling achter de wraaktocht van Borgman, maar in ieder interview benadrukt Van Warmerdam dat hij helemaal geen diepere betekenis in zijn verhaal heeft gelegd. Dat maakt onze interpretaties echter niet waardeloos, zo zal ook Van Warmerdam beamen. Ik heb het al vaker gehad over de spiegel die film (en eigenlijk iedere narratieve kunstvorm) de kijker voorhoudt. In sommige gevallen toont deze spiegel ons een duidelijk, herkenbaar beeld, zoals in het realistische Kapringen. Andere keren gaat het om een lachspiegel, zoals in Blue Jasmine. Het beeld is herkenbaar, maar verwrongen om het effect krachtiger te maken.
De techniek van de lachspiegel
Van Warmerdam gebruikt ook de techniek van de lachspiegel. We zien bijvoorbeeld een uitvergrote versie van onze eigen angst voor het onbekende in de reactie van Richard wanneer Borgman bij hem aan de deur staat. De wrange humor die uit dit soort situaties gewrongen kan worden is de specialiteit van Van Warmerdam. Hij combineert dit in Borgman met uitmuntende visuele vindingen, zoals de onderwatertuin waarin iedereen die Borgman en zijn handlangers onwelgevallig is in terechtkomt. De humor en de sterke beeldtaal maken de film uitzonderlijke vermakelijk. Het publiek bij de voorstelling die ik bijwoonde, leefde meerdere malen hardop lachend en kreten slakend met de film mee.
Het rumoer bedaarde wel enigszins naarmate Borgman vorderde. Doordat Van Warmerdam geen groot idee heeft achter het verhaal, verliest dit in de loop van de film momentum. Het einde duurt dan ook te lang. We zien meerdere scènes op elkaar gestapeld worden die ieders als apotheose kunnen dienen. Wanneer dan het echte einde komt, is de uitwerking bovendien onbevredigend.
Vrijelijk interpreteren
Borgman bevat beelden die in moderne fotografie of schilderkunst niet zouden misstaan. Niet voor niets wordt de apotheose van de wraaktocht van Borgman opgeluisterd met een moderne dansvoorstelling. Van Warmerdam daagt ons, net als kunstenaars die andere uitingsvormen gebruiken, uit om zijn werk vrijelijk te interpreteren en geeft daarmee waarde aan deze interpretaties. Daarnaast is de film dermate vermakelijk dat als je geen betekenis zoekt het alsnog een ontzettend interessante kijkervaring is; schokkend en hilarisch.
