Recensie: Ida

2 april 2014, 09:28 | Jeroen

Waarschijnlijk is de beroemdste novice (iemand die voor de intrede in het klooster een proeftijd doormaakt) uit de filmgeschiedenis Viridiana, uit de gelijknamige film van Luis Buñuel ui 1961. De Spaanse surrealistische filmmaker gebruikte zijn novice om de oneerlijkheid van het leven te tonen, en natuurlijk om op schalkse wijze religie op de hak te nemen. Opmerkelijk, omdat er op dat moment in Spanje een conservatieve dictator aan de macht was. Je kunt uit Viridiana de wijze, maar enigszins droevige levensles afleiden dat als er al een god bestaat hij dan niet de gewoonte heeft goed gedrag te belonen. Ook in de in zwart-wit geschoten wereld die Pawel Pawlikowski ons voorschotelt in Ida, communistisch Polen in de jaren zestig, is het gemakkelijk enig geloof in de goedheid van god te verliezen.

De premisse van Ida is gelijk aan die van Viridiana: een novice die op het punt staat toe te treden tot haar kloosterorde krijgt de opdracht van de moederoverste om haar enig overgebleven familielid te bezoeken. Waar Viridiana terechtkomt bij een egoïstische man die haar wil overreden de roeping van god op te geven om zijn vrouw te worden, brengt Wanda, de tante van Ida, het geloof van de jonge vrouw met een heel andere boodschap aan het wankelen. Ida is opgegroeid als wees in het klooster onder de naam Anna. Haar elegante, maar drankzuchtige tante van middelbare leeftijd laat haar echter weten dat ze van Joodse afkomst is. Een pijnlijk verleden is, zo kort na de Tweede Wereldoorlog in een van de delen van Europa waar de Jodenvervolging het meest succesvol was, dan ook onvermijdelijk.

Buddy movie drama

Opmerkelijk genoeg houdt Pawilikowski in Ida strikt de formule van de buddy road movie aan. Deze formule geeft twee personages die elkaars tegenstelling zijn een gezamenlijk doel om op reis te gaan. De reis, en soms ook het bereiken van het doel, leiden tot een verandering in de karakters van de personages en een toenadering tussen hun beiden. Ida en Wanda zijn elkaars tegenpool: de novice is de sereniteit zelve, terwijl haar tante regelmatig overloopt van een nauwelijks te beteugelen woede, aangewakkerd door een intens verdriet. Samen gaan ze in de geboortestreek van Ida op zoek naar de waarheid.

Wanda is een geweldig personage, een rechter die tegenwoordig slechts nog onbenullige zaken behandelt, maar in het begin van de communistische periode de grote showprocessen tegen volksvijanden leidde. Agata Kulesza speelt haar vol vuur en dwang in haar benadering van de stugge, katholieke boeren die een sluimerend antisemitisme koesteren. Agata Trzebuchowska, de actrice die het titelpersonage speelt, stelt daar een porseleinen kalmte tegenover, waardoor je als kijker constant aan het gissen bent naar de werkelijke emoties die de heftige onthullingen over haar verleden toch teweeg moeten brengen.

Smal filmformaat

Ida is dus in zwart-wit opgenomen en bovendien op het 4:3 filmformaat, een extreem smal formaat dat in vroege film gebruikt werd. Daarmee geeft Pawlikowski een ouderwets gevoel aan zijn film, een trucje dat de laatste jaren al gebruikt werd door Pablo Larraín in No, Kelly Reichardt in Meek’s Cutoff en heel onlangs door Wes Anderson in (delen van) The Grand Budapest Hotel. Erg origineel is deze methode dus niet meer, maar Pawlikowski’s gebruik van het formaat is wel heel bijzonder. Veel van zijn shots zijn extreem excentrisch, waardoor personen helemaal aan de rand van het beeld hangen, of delen van gezichten van het beeld afvallen. Luchten en raampartijen domineren die shots vaak, wat de verlorenheid van Ida en Wanda accentueert.

De conventies van de buddy movie lijken Ida en Wanda niet helemaal aan het einde van hun verhaal te kunnen brengen. Het einde van hun roadtrip betekent niet het einde van hun emotionele reis, in tegenstelling tot wat eigenlijk hoort, en ook niet het einde van de film, want deze duurt daarna nog een minuut of twintig. Ze vinden uit wat er met hun familie is gebeurd tijdens de Tweede Wereldoorlog aan het eind van hun roadtrip, maar deze kennis brengt niet de vrede die met name Wanda lijkt te zoeken. Je zou dat kunnen opvatten als de regisseur die wat buiten de lijntjes van de kleurplaat kleurt, maar eerlijk gezegd voelt dat niet zo. Het voelt alsof de laatste twintig minuten van de film op kunstmatige manier aan de rest van het verhaal zijn geplakt.

Vernieuwing in een tijd waarin alles al gedaan is

Buñuel was vanaf zijn eerste film (Un Chien Andalou) een grote vernieuwer binnen de filmwereld. Met bijna iedere film die hij daarna maakte, rekte hij de grenzen van het medium iets verder op. Viridiana was daarop geen uitzondering. De film won de Gouden Palm in Cannes, ondanks verwoede pogingen van Franco om vertoning op het festival tegen te houden. Pawlikowski is bij lange na niet zo controversieel, maar hoe kan dat ook in een tijd waarin alles al eens gedaan is? Er zijn eigenlijk nauwelijks nog grenzen op te rekken. Toch weet Pawlikoski op innovatieve wijze de conventies van de buddy movie in te zetten voor het verhaal van Ida en Wanda. Bovendien weet hij in het stokoude 4:3 filmformaat verrassende composities te bewerkstelligen. Dat hij die ambitieuze werkwijze niet helemaal overtuigend tot een einde weet te brengen zij hem dan vergeven. Amen.



Share |

Gerelateerde artikelen